Bu yazı, mahkeme salonlarının “kapalı” olma hâlini üç düzlemde tartışıyor: (1) kapalı duruşma kararı, (2) fiilî/kurumsal kapanma, (3) anlam ve erişim bakımından kapanma.
Mahkemeler Neden Kapalı? (Soru, Çerçeve, Yüzleşme)
Bir arkadaş grubunda hukuk konuşurken, “Açık yargılama ilkesi var, ama biz neden davalara giremiyoruz?” diye soran o kişiyi hatırlarsınız. Kapıdaki güvenlik, içerideki prosedür, okunmayan ilan panoları… Erişimin önünde görünür görünmez setler. “Mahkemeler neden kapalı?” sorusu, aslında kimin için ve ne ölçüde kapalı olduklarını anlamaya çağırır. Gelin bu kapanmayı katman katman okuyalım.
1) Kapalı Duruşma: Görünürlüğe Bilinçli Fren
Hemen herkesin aklına gelen ilk anlam: kapalı duruşma. Çocukların korunması, cinsel suç mağdurlarının mahremiyeti, ticari sırların veya ulusal güvenliğin riske girmesi, tanık güvenliği gibi gerekçelerle duruşma salonu kamuya kapatılabilir. Burada tartışma, “koruma” ile “şeffaflık” arasında bir denge meselesidir. Az görünenin daha iyi korunduğu varsayımı, kimi zaman adaletin görülebilirliği pahasına çalışabilir. Peki, kapalı duruşma gerçekten mağduru koruyor mu, yoksa toplumsal denetimi azaltıp güveni mi zedeliyor?
Gerekli mi, Orantılı mı?
- Amaç: Zarar ihtimalini azaltmak, mahremiyeti korumak.
- Risk: Kararların hesap verilebilirliği zayıflarsa, “adalet yerini buldu” hissi sarsılır.
- Çözüm: Gerekçe yazımı ve denetim. Kapalı duruşma kararı istisna olmalı; kapsamı, süresi ve etkisi ölçülü tanımlanmalı.
2) Fiilî/Kurumsal Kapanma: Tatil, Afet, Bütçe ve Altyapı
Mahkemeler bazen fiilen kapalıdır: yargı yılındaki molalar, resmî tatiller, grev/görevsizlik halleri, afetler veya siber saldırılar gibi beklenmedik kesintiler… Bir başka kapanma türü de bütçe ve altyapı kaynaklıdır: personel eksikliği, dosya yükü, arşiv ve bilişim sistemlerinin yavaşlığı. Kapalı kapı bazen kilitten değil, tıkalı bir boru hattından doğar.
Adalete Erişimin Mimarisi: Binadan Fazlası
Mahkeme binaları yalnızca mekân değil, bir akış tasarımıdır: güvenlik kontrolü, danışma, tevzi, kalem, duruşma salonu. Yönlendirme eksikliği, jargon bariyeri ve uzun bekleme, “bilişsel kapanma” üretir. Bir stadyumun giriş-çıkış planı ne kadar önemliyse, adliye koridorunun yol bulma deneyimi de o kadar önemlidir. Erişilebilirlik (işaret dili, rampalar, ekran okuyucu uyumlu portallar) sağlanmadığında, kapı açık olsa bile içeri girmek zordur.
Dijitalleşme: Kapıları Açarken Yeni Kilitler Takmak
Uzak duruşma, e-dosya, çevrim içi sorgu sistemleri… Kâğıttan ekrana geçiş, görünüşte kapıları açar. Ama kimlik doğrulama süreçleri, bağlantı ve cihaz gereksinimleri, dijital uçurumu olanlar için yeni bir kapanma yaratabilir. Siber güvenlik adına getirilen sınırlamalar, hakkaniyetli erişimle birlikte düşünülmelidir.
3) Anlam ve Erişim Bakımından Kapanma: Dil, Ritüel, Zaman
“Açık yargılama”yı duyan biri duruşmaya gelse, konuşulanların yarısını anlayamazsa ne olur? Hukuk dili ve ritüeller, içeridekileri koruyan bir kabuk, dışarıdakileri uzaklaştıran bir perde olabilir. Müzik teorisi bilmeyene partisyon vermek gibi: nota orada ama melodi duyulmuyor. Basit dilde karar özetleri, taraflara süreç haritaları ve vatandaş odaklı kılavuzlar, anlamı açar.
Geçmişten Günümüze Kapanmanın Kökenleri
Tarihsel olarak yargılama, kimi dönemlerde gösteri ile giz arasında salındı. Kralın adaleti halka görünür olmalıydı; aynı zamanda düzenin itibarını zedeleyecek sahnelerden kaçınılmalıydı. Modern dönemde ise medya ve sosyal ağlar, “aleni yargı”yı yeni bir meydan okumaya dönüştürdü: Canlı yayınlar adaleti görünür kılarken, linç kültürü davanın sağlıklı yürütülmesini zorlayabilir. Şeffaflık ile adil yargılanma hakkı arasındaki gerilim, bugünün temel denklemidir.
Bugünün Yansımaları: Verinin Kapıları
Kararların açık veri olarak yayımlanması, anonimleştirme ilkeleri, yapay zekâ destekli arama ve özetleme araçları… Bir yandan hukuk bilgisini demokratikleştirir; öte yandan yeniden tanımlanmış bir kapanma üretir: algoritmalar kapalı kutu olduğunda, hangi verinin nasıl görünür kılındığını bilemeyiz. “Açık adalet” iddiası, açık algoritma ve açık yöntem olmadan eksik kalır.
Geleceğin Potansiyel Etkileri: Açık Adalet mi, Kapalı Algoritmalar mı?
Yakın gelecekte duruşma kayıtlarının otomatik deşifresi, arama motorları ve özetleyicilerle birleşecek. Harika bir erişim, yepyeni riskler: bağlamdan koparma, sistematik önyargı, mahremiyet ihlali. Çifte kilit gerekebilir: (1) denetlenebilir şeffaflık; (2) hassas alanlarda hedefli sınırlama. Bir spor müsabakasında VAR odasının kayıtlarını her an yayına almak ne kadar sağlıklıysa, mahkeme kayıtlarının da öyle bir dengeye ihtiyacı var.
Beklenmedik Alanlarla Bağ: UX, Tıp ve Tedarik Zinciri
- UX (Kullanıcı Deneyimi): Adliye deneyimi, bir kamu hizmetinin uçtan uca tasarımıdır. Bilet kuyruğu, yön bulma, geri bildirim döngüsü… Hepsi adalete güveni etkiler.
- Tıp: Hastane triyaşı nasıl ivedi olana öncelik veriyorsa, mahkemelerin de acil ve hassas dosyalar için görünür akışlara ihtiyacı var.
- Tedarik Zinciri: Dosya birimler arası akarken takılan her halka, gecikme ve maliyete dönüşür. Şeffaf izlenebilirlik, kapanmayı azaltır.
Pratik Bir Yol Haritası: Kapanmayı Açmak
- İstisna Yönetimi: Kapalı duruşma gerekçeli ve denetime açık olmalı.
- Açık Dil ve Görsel Anlatı: Karar özetleri, süreç akış şemaları, vatandaş rehberleri.
- Dijital Erişim + Erişilebilirlik: E-imza, uzaktan katılım ve engel grupları için tasarım.
- Açık Veri + Açık Algoritma: Anonimleştirme standartları ve denetlenebilir yapay zekâ.
Son Söz: Kapı Açmak Sadece Anahtar Değil, Niyet İster
Mahkemeler neden kapalı? Çünkü bazen korumak için; bazen kaynaklar yetmediği, bazen de dil ve ritüeller duvar ördüğü için. Peki nasıl açılır? Şeffaflıkla, erişilebilirlikle, insan-merkezli tasarımla ve teknolojiye hesap verilebilirlik katmakla. Kapının kolunu dışarıdan çevirmek, içeridekilerin de el vermesini gerektirir.
Tartışmayı Sürdürelim
Bir duruşmaya katıldığınızda en çok nerede “kapanma” hissettiniz: girişte mi, dilde mi, teknolojide mi? Karar özetleri ve canlı yayınlar sizce dengeyi kurar mı, yoksa yeni riskler mi getirir? Görüşlerinizi paylaşın; birlikte adaleti daha görünür, erişilebilir ve güvenilir kılmanın yollarını arayalım.